Đến với di tích lịch sử cây đa Mường Hung trong một buổi nắng sớm, chúng tôi bắt gặp hình ảnh các bác cựu chiến binh, cô giáo và các em học sinh trường tiểu học Mường Hung đang tổ chức cho các em thăm quan và giáo dục truyền thống lịch sử. Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, trung tâm xã Mường Hung hiện nay là nơi địch chọn để xây dựng đồn bốt với nhiều tường rào, dây thép gai, lô cốt, chúng liên tục tổ chức các đợt tuần tra, càn quét, bắt giam, tra tấn cán bộ, du kích và những người đi theo kháng chiến, chúng sử dụng nhiều hình thức giết người hết sức dã man Năm 1948 Chúng bắt hai đồng chí là Lò Văn Địa và Cầm Văn Lún rồi hành quyết bằng hình thức thiêu sống bên gốc đa trước sự chứng kiến của nhiều người dân địa phương. Hành động tàn ác này của chúng chẳng những không làm cho người dân Mường Hung run sợ mà còn gây ra mối hận thù và thổi bùng lên ngọn lưả đấu tranh cách mạng mạnh mẽ. Với tinh thần yêu nước lòng căm thù giặc sâu sắc, cán bộ và nhân dân Mường Hung vẫn một lòng theo đảng ủng hộ kháng chiến. Lần lượt các cơ sở cách mạng được gây dựng tháng 11 năm 1949 chiến dịch Sông Mã đã diễn ra phá vỡ phòng tuyến của địch mở thông biên giới Việt Lào. Tháng 1/1952 nhân dân và du kích địa phương đã phối hợp với bộ đội chủ lực tấn công tiêu diệt đồn Mường Hung lật đổ chính quyền tay sai của thực dân Pháp.
(Học sinh trường tiểu học Mường Hung được giáo dục truyền thống lịch sử bên DTLS Cây đa Mường Hung)
Di tích lịch sử cây đa là một chứng tích tố cáo tội ác của thực dân Pháp và bè lũ tay sai đồng thời cũng như biểu tượng của lòng yêu nước, sự kiên trung bất khuất đối với Đảng với cách mạng của nhân dân Mường Hung noí riêng cũng như nhân dân các dân tộc Sơn La nói chung. Ngày 28/4/2006 cây đa Mường Hung đã được UBND tỉnh Sơn La xếp hạng di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh, thành phố. Năm 2009 sau khi tổ chức lễ đón nhận bằng công nhận UBND huyện Sông Mã đã giao cho xã Mường Hung quản lí, đến năm 2012 huyện đã giao cho Trường THPT Sông Mã phối hợp với UBND xã Mương Hung chăm sóc di tích lịch sử. Năm 2013 huyện Sông Mã cũng đã phối hợp với Sở Văn Hoá thể thao và du lịch Bảo tàng tỉnh sơn La xây dựng kè chống sạt lở gốc cây đa phía bờ sông. Hằng năm vào những ngày lễ, tết bà con nhân dân địa phương thường xuyên dâng hương và dọn dẹp tại cây đa và bia tưởng niệm các anh hùng liệt sỹ đã anh dũng hy sinh, đồng thời xã cũng làm tốt công tác tuyên truyền giáo dục lịch sử cho thế hệ trẻ từ đó nâng cao nhận thức của nhân dân trong việc bảo tồn di tích lịch sử văn hoá tại địa phương.
(Bia ghi tên các anh hùng liệt sỹ xã Mường Hung đã hy sinh trong kháng chiến)
Cách di tích cây đa Mường Hung khoảng chừng 15 km xuôi theo dòng Sông Mã là đền thờ Hai Bà Trưng tại bản Nam Tiến xã Chiềng Khương cũng đã được xếp hạng di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh. Được biết năm 1975, 21 hộ dân làng Nại Tử lên xây dựng vùng kinh tế mới tại xã Chiềng Khương huyện Sông Mã, làng Nại Tử lúc này đổi thành Bản Nam Tiến, được sự quan tâm của cấp ủy chính quyền hai tỉnh Hà Tây cũ và Tỉnh Sơn La, đã tạo điều kiện và quan tâm đến đời sống tâm linh và tín ngưỡng của người dân, đồng thời tỏ lòng thành kính và biết ơn sâu sắc tới các vị anh hùng dân tộc, ngôi đền đã được chuyển lên vào cuối năm 1975. Tuy đã được di chuyển và trùng tu thay đổi nhiều lần, nhưng ngôi đền vẫn còn lưu giữ được nhiều di vật có từ hàng trăm năm như: Hoành phi, câu đối, trống, tráp đựng mũ, chiêng, … Và đặc biệt là văn bản 6 bản sắc phong thời Nguyễn vẫn còn nguyên vẹn. Các sắc phong nguyên văn chữ Hán đã được cán bộ của Viện Nghiên cứu Hán Nôm dịch sang tiếng việt, với nội dung chính là: Cho phép dân làng được thờ phụng để ghi nhớ công đức của 2 bà Trưng. Sắc phong lâu đời nhất được vua Tự Đức đời thứ 6 sắc phong Ngày 11 tháng Giêng năm 1853, Sắc phong gần đây nhất được vua Khải Định đời thứ 9 sắc phong Ngày 25 tháng 7 năm (1924).
(Di tích lịch sử Đền thờ Hai Bà Trưng)
Đến nay di tích đã được đầu tư tu bổ khang trang hơn và đã thành lập một ban quản lý đền thờ gồm 7 người trong đó có ông thủ từ là ngươi dân làng Nại Tử cũ được chính quyền và nhân dân tin tưởng giao cho ông trông coi và mở cửa đón nhân dân vào tham quan làm lễ tưởng nhớ công ơn của hai bà, ngoài ra để phục vụ nhu cầu hưởng thụ văn hóa tín ngưỡng, văn hóa dân gian của người dân, đồng thời góp phần bảo tồn, phát huy vốn di sản của dân tộc. Hằng năm cứ đến những ngày kỷ niệm ngày sinh, ngày mất của hai bà trưng và ông thi sách chồng bà Trưng Trắc thì người dân địa phương lại đem lễ đến đền thờ và tổ chức lễ hội từ ngày 12 đến ngày 15 tháng giêng âm lịch để tưởng nhớ công ơn, và chiêm ngưỡng anh linh của 2 bà Trưng.
Ngày 11/11/2011, di tích đã được UBND tỉnh Sơn La ra quyết định công nhận và trao bằng xếp hạng di tích cấp tỉnh, thành phố. Đây cũng là tiền đề để ngôi đền có thể phát huy giá trị tâm linh, hứa hẹn nhiều thuận lợi cho sự phát triển kinh tế, văn hóa xã hội của địa phương. Đồng thời giới thiệu quảng bá địa chỉ văn hóa của địa phương đến các tỉnh lân cận, nhằm giao lưu, mở rộng, tiếp xúc văn hóa để di tích phát huy giá trị vốn có, góp phần vào việc bảo tồn vốn di sản dân tộc.
Cây đa Mường Hung và Đền thời Hai Bà Trưng là những di tích lịch sử văn hoá đặc biệt quan trọng của huyện Sông Mã. Đây là những nơi sinh hoạt văn hóa, tâm linh của nhân dân địa phương từ bao đời nay. Đồng thời cũng là nơi giáo dục tư tưởng, đạo đức lối sống cho thế hệ trẻ về đạo lý uống nước nhớ nguồn, lòng tự hào, tự tôn của dân tộc, qua đó phát huy những giá trị văn hóa vật thể đã được kết tinh hàng trăm năm nay./.
Thực hiện: Ánh Nguyệt – Đài TTTH Sông Mã